10 Najcenniejszych polskich starodruków
Starodruki, czyli w najogólniejszym rozumieniu druki wydane do końca XVIII wieku (choć w literaturze historycznej bywa spotykane poszerzenie tego zakresu aż do połowy XIX stulecia), stanowią kluczową część dziedzictwa kulturowego Polski. Każdy egzemplarz, powstały w epoce kształtowania się języka narodowego i intensywnego rozwoju humanistyki, niesie w sobie niezastąpiony ładunek wiedzy o przeszłości. Obok tekstu, treści literackiej lub naukowej, starodruki oferują także bogactwo informacji o ówczesnej kulturze materialnej i obyczajowej – od formy edytorskiej i szaty graficznej, aż po marginalia i zapiski właścicielskie.
I. Wprowadzenie
W niniejszym artykule zostanie zaprezentowanych dziesięć tytułów, które można uznać za jedne z najcenniejszych polskich starodruków. Wybór ten stanowi próbę wskazania wyjątkowych dzieł, ważnych zarówno z perspektywy historii polskiej literatury i nauki, jak i rozwoju rodzimego rynku wydawniczego w XVI–XVIII stuleciu. Każdemu ze starodruków towarzyszy zarys okoliczności powstania, krótka analiza zawartości oraz wskazanie na przyczyny jego znaczenia kolekcjonerskiego. Na końcu omówione zostaną wyzwania i zagadnienia związane z obrotem tymi rzadkimi egzemplarzami oraz rola, jaką w procesie potwierdzania autentyczności i wartości odgrywa Antykwariat Szarlatan.
II. Statut Łaskiego (1506)
- Charakterystyka i znaczenie
Jednym z najwcześniejszych druków prawnych w Polsce jest tzw. Commune incliti Poloniae regni privilegium, powszechnie znane jako Statut Łaskiego od nazwiska arcybiskupa i podkanclerzego Jana Łaskiego, inicjatora wydania. Praca ta, opublikowana w 1506 roku w Krakowie, zawiera zbiór przywilejów i statutów prawnych obowiązujących w Królestwie Polskim. To nie tylko cenny dokument źródłowy, lecz także świadectwo kształtowania się renesansowej kultury prawniczej w Polsce. - Elementy edytorskie
W Statucie Łaskiego szczególnie uderza staranna typografia, nawiązująca do wzorców zachodnioeuropejskich. Wydanie to zostało wzbogacone o drzeworytnicze inicjały oraz wielopoziomową paginację. Zestawienie łacińskich tekstów prawniczych z polskimi fragmentami wskazuje na rosnące znaczenie języka narodowego w oficjalnych aktach. Dla kolekcjonerów egzemplarze z zachowanymi oprawami (często późniejszymi) oraz marginaliami zawierającymi komentarze prawników mają szczególną wartość. - Walor kolekcjonerski
Niewielka liczba zachowanych egzemplarzy – wiąże się to z intensywną eksploatacją prawniczą w XVI i XVII wieku – sprawia, że Statut Łaskiego jest dzisiaj rzadkością bibliofilską. Wysoka wartość historyczna przekłada się na zainteresowanie egzemplarzami o potwierdzonej proweniencji. Na rynku antykwarycznym stanowi on jedną z najbardziej poszukiwanych pozycji polskich starodruków.
III. Kronika Marcina Bielskiego (1551)
- Twórca i tło powstania
Marcin Bielski (1495–1575) był renesansowym pisarzem i kronikarzem, znanym z łączenia tradycji historiograficznej z ambicjami popularyzatorskimi. Jego Kronika polska, wydana w 1551 roku w Krakowie, stanowi niezwykle ważne świadectwo dziejów Polski – od czasów legendarnych po współczesne autorowi. Dzieło to zyskało szeroki rozgłos wśród szlachty i mieszczan, stając się ważną lekturą dla tych, którzy pragnęli poznać przeszłość ojczyzny w przystępnej, żywej formie. - Treść i znaczenie dla polskiej historiografii
Bielski, pisząc w języku polskim, przerzucił pomost między tradycją kronik łacińskich a nowymi trendami humanistycznymi, które doceniały wagę języków narodowych. Kronika zawiera liczne anegdoty i opowieści, przeplatając je faktografią. Chociaż współcześni badacze weryfikują wiarygodność niektórych fragmentów, to właśnie ta żywiołowość narracji i bogactwo barwnych opisów przyczyniły się do dużej popularności dzieła. - Unikatowe egzemplarze i kolekcjonerstwo
Egzemplarze pierwszego wydania Kroniki Marcina Bielskiego należą do unikatów. Często zachowały się jedynie we fragmentach, co dodatkowo podnosi ich rzadkość. Dla kolekcjonerów szczególnie cenna jest pełna oprawa, nierzadko renesansowa z tłoczeniami i superekslibrisami możnych rodów. Wysoką rangę potwierdza fakt, że znane polskie biblioteki i muzea wciąż poszukują sposobów na uzupełnienie swoich zbiorów o tę pozycję.
IV. O obrotach sfer niebieskich (1543) – Mikołaj Kopernik
- Dzieło przełomowe
Trudno przecenić znaczenie De revolutionibus orbium coelestium, opublikowanego w 1543 roku przez Mikołaja Kopernika. Choć sam tekst powstał w języku łacińskim, jest to niewątpliwie dzieło polskiego astronoma, które wywarło fundamentalny wpływ na historię nauki światowej. Kopernik, kwestionując teorię geocentryczną, zainicjował rewolucję naukową, stawiając Słońce w centrum Układu Słonecznego. - Aspekty wydawnicze
Pierwsze wydanie ukazało się w Norymberdze, w drukarni Johannesa Petreiusa. Chociaż nie powstało na ziemiach polskich, O obrotach sfer niebieskich często klasyfikowane jest w gronie najwybitniejszych starodruków polskiego autora. Jego wartość kolekcjonerska przekracza często inne rodzime druki renesansowe, a kompletne egzemplarze z ilustracjami i tabelami astronomicznymi należą do rzadko spotykanych na rynku. - Rola w polskiej i światowej kulturze
Dla polskiej tradycji intelektualnej Kopernik jest jedną z kluczowych postaci, a pierwsze edycje jego dzieła od dawna otaczane są swoistą czcią bibliofilską. O obrotach sfer niebieskich znajduje się w ścisłej czołówce najbardziej poszukiwanych starodruków w skali globalnej, co tłumaczy się przełomem, jaki praca ta wywołała w dziedzinie astronomii i filozofii. Należy do najdroższych pozycji, jakie mogą pojawić się w katalogach renomowanych domów aukcyjnych, w tym nierzadko w ofercie Antykwariatu Szarlatan, który słynie z pozyskiwania rzadkich edycji naukowych.
V. Biblia Leopolity (1561)
- Pierwszy pełny przekład Biblii w języku polskim
Biblia Leopolity, znana także jako Biblia Szarffenbergera, to pionierskie przedsięwzięcie drukarskie i translatorskie z 1561 roku. Jej tłumaczenia dokonał ks. Jan Nicz ze Lwowa, zwany też Janem Leopolita. Ten pełny przekład Pisma Świętego na język polski stanowi ważny etap w dziejach polskiej religijności i literatury. - Szata graficzna i renesansowa estetyka
Krakowskie wydanie, zrealizowane przez Macieja Wirzbiętę, odznaczało się starannym układem tekstu i bogatym zdobnictwem. Rzeźbione drzeworyty, inicjały i ornamenty na marginesach nawiązywały do stylu renesansowego, przesiąkniętego wpływami włoskimi. Piękne ryciny tytułowe często ukazują sceny biblijne wplecione w architekturę renesansową, tworząc ciekawy dialog między sacrum a humanistyczną wrażliwością artystyczną. - Znaczenie dla kolekcjonerów
Egzemplarze Biblii Leopolity cieszą się szczególnym zainteresowaniem bibliofilów. Często poszukiwane są egzemplarze z zachowaną oryginalną lub wczesną oprawą, w której odnaleźć można superekslibrisy szlacheckie. Kolekcjonerów pociąga zwłaszcza ranga historyczna tego wydania – w Polsce to pierwsza tak obszerna publikacja biblijna w języku narodowym. Cena rynkowa, zależna od stanu zachowania, proweniencji i kompletności, potrafi być bardzo wysoka.
VI. Biblia Brzeska (1563)
- Konfesyjny kontekst i reformacja
Nieco późniejszym, ale równie istotnym przekładem Biblii na język polski jest tzw. Biblia Brzeska, powstała w kręgu reformacyjnym. Wydrukowana w 1563 roku w Brześciu Litewskim (dzisiejsza Białoruś), szybko zyskała renomę w środowiskach protestanckich. Była owocem pracy wielu tłumaczy i korektorów, m.in. Piotra Statoriusza i Bernarda Wojewódki, którzy starali się stworzyć przekład wierny oryginałowi, a jednocześnie przystępny dla polskiego czytelnika. - Wkład w rozwój polszczyzny
Biblia Brzeska w znacznym stopniu wpłynęła na kształtowanie się ówczesnej polszczyzny literackiej. Staranny język i liczne przypisy erudycyjne wyróżniają ją spośród innych przekładów religijnych. W przeciwieństwie do Biblii Leopolity, wydanej w duchu katolickim, to wydanie protestanckie promowało idee reformacji. W rezultacie stanowi niezwykle cenny dokument wyznaniowy i językowy epoki. - Cenne egzemplarze i kolekcjonerski popyt
Ze względu na kościelne tarcia oraz późniejsze prześladowania wyznawców reformacji w Rzeczypospolitej wiele egzemplarzy Biblii Brzeskiej uległo rozproszeniu i zniszczeniu. Te, które zachowały się w zbiorach rodzin szlacheckich czy archiwach kościelnych, należą dziś do najcenniejszych i najrzadszych polskich starodruków. Wysoka wartość wynika z trudnej dostępności, a także z faktu, że egzemplarze nierzadko noszą ślady intensywnego użytkowania (adnotacje marginesowe, dedykacje), co nadaje im niepowtarzalny charakter.
VII. Treny Jana Kochanowskiego (1580)
- Arcydzieło polskiego renesansu
Jan Kochanowski (1530–1584) uchodzi za jednego z najwybitniejszych poetów języka polskiego. Treny, wydane pierwotnie w Krakowie ok. 1580 roku, stanowią przełom w europejskiej literaturze funeracyjnej. Zbiór ten, poświęcony zmarłej córce poety, Urszuli, wprowadza intymną perspektywę żałoby i głębię refleksji nad ludzkim losem. - Pierwsze wydania i osobliwości drukarskie
Najwcześniejsze wydania Trenów cechuje prosty, renesansowy układ graficzny z niewielkimi zdobieniami i typowymi dla ówczesnej typografii inicjałami. Nierzadko zachowały się egzemplarze w oprawach epoki: tłoczonych w skórę, z metalowymi okuciami i klamrami. Z uwagi na popularność dzieła, pierwotne wydania Trenów często były dogłębnie eksploatowane i dzisiaj pojawiają się na rynku antykwarycznym w stanie dalekim od idealnego. - Status kolekcjonerski
Egzemplarze oryginalnego wydania Trenów należą do najwyżej cenionych spośród wszystkich polskich druków renesansowych. Kochanowski cieszy się nieustającym powodzeniem wśród bibliofilów, którzy poszukują zarówno kompletnego tekstu, jak i możliwie najlepiej zachowanego woluminu. Również reedycje z XVI i XVII wieku, o ile są w dobrym stanie, potrafią osiągać znaczące ceny, świadcząc o żywotności kulturowej tego poetyckiego dziedzictwa.
VIII. Herby rycerstwa polskiego Bartosza Paprockiego (1584)
- Rozwój heraldyki w Polsce
Bartosz Paprocki (1543–1614) to jeden z czołowych heraldyków polskich epoki renesansu, autor szeregu prac dokumentujących herby szlacheckie. Herby rycerstwa polskiego, wydane w 1584 roku, pełnią podwójną rolę: stanowią bezcenne źródło do badań genealogicznych i heraldycznych oraz reprezentują wysoki poziom sztuki drukarskiej, typowej dla Krakowa końca XVI wieku. - Kształt i bogactwo treści
Dzieło Paprockiego, wzbogacone o liczne drzeworytowe wizerunki herbów, zawiera również obszerne opisy rodów, ich legend i dziejów. Niekiedy Paprocki zamieszczał anegdoty, przetykając tekst historyczny żywymi dygresjami. Ten specyficzny styl łączy naukowy charakter opracowania heraldycznego z elementami gawędy szlacheckiej. - Egzemplarze poszukiwane przez bibliofilów
Zachowanie oryginalnych rycin herbów w nienaruszonym stanie jest kluczowym czynnikiem decydującym o wartości kolekcjonerskiej tej pozycji. Ponieważ publikacje heraldyczne często były intensywnie użytkowane i uzupełniane odręcznymi notatkami, kompletne egzemplarze, opatrzone dawnymi podpisami właścicieli rodowych, stają się przedmiotem szczególnie zaciętej rywalizacji na rynku antykwarycznym.
IX. Kazania sejmowe Piotra Skargi (1597)
- Kontekst kontrreformacyjny
Piotr Skarga (1536–1612), jezuita i czołowy kaznodzieja epoki, zasłynął przede wszystkim ze swych płomiennych przemówień w obronie jedności Kościoła katolickiego i zwalczania innowierców. Kazania sejmowe, wydane w 1597 roku, uchodzą za jego najbardziej znane dzieło publicystyczne i religijne, w którym atakuje demoralizację szlachecką oraz brak zgody w państwie. - Stylistyka i waga ideowa
W warstwie literackiej Kazania sejmowe charakteryzują się retoryczną żywiołowością i barokową ornamentyką słowną. Skarga odwołuje się do patriotyzmu i moralności politycznej, wzywając do opamiętania i reform. W trudnych realiach Rzeczypospolitej przełomu XVI i XVII wieku jego przesłanie zyskiwało duże echo, przyczyniając się do wzmocnienia nurtu kontrreformacji. - Znaczenie kolekcjonerskie
Wczesne wydania Kazań sejmowych Piotra Skargi są poszukiwane zarówno przez historyków literatury, jak i bibliofilów zainteresowanych barokową sztuką słowa. Dodatkowej wartości nabierają egzemplarze z zachowanymi dedykacjami czy prywatnymi wpisami osób z kręgów kościelnych i politycznych. Na aukcjach antykwarycznych koszt takiego woluminu potrafi osiągać znaczne kwoty, zwłaszcza gdy zachowana jest oryginalna oprawa i brak ubytków w kartach.
X. Kronika Miechowity (1519)
- Źródło historiograficzne
Maciej z Miechowa (1457–1523), zwany też Miechowitą, był historykiem, kronikarzem i lekarzem. Jego dzieło, znane jako Chronica Polonorum, zostało po raz pierwszy wydane w 1519 roku. Przedstawia ono zarys dziejów Polski, przywołując zarówno legendy rodowe, jak i fakty z czasów panowania kolejnych królów. - Zróżnicowany obraz epoki
W tekście Miechowity dostrzegalna jest chęć połączenia tradycyjnych przekazów kronikarskich z początkiem krytycznego podejścia do źródeł. Wyczuwalna jest jednak pewna hierarchizacja materiału, faworyzująca tematy istotne dla dworu i rodu Jagiellonów. Mimo to kronika stanowi cenny przyczynek do poznania mentalności początku XVI wieku – pokazuje narodziny polskiego humanizmu, a także specyficzne podejście do spisywania zdarzeń historycznych. - Wartość na rynku
Chronica Polonorum Miechowity przez dekady pozostawała rzadkością w obiegu kolekcjonerskim, głównie z powodu niewielkiego nakładu i sporadycznego występowania kompletnych egzemplarzy. Fakt, że była to praca znana i wykorzystywana w kancelariach oraz szkołach, sprawił, iż liczne egzemplarze uległy zniszczeniom bądź rozproszeniu. Tym bardziej każda oferta sprzedaży tego dzieła budzi duże poruszenie wśród bibliofilów.
XI. Dzieje polskie Jana Długosza (wydania XVII-wieczne)
- Trudna historia drukowanych edycji
Jan Długosz (1415–1480), największy kronikarz Polski okresu średniowiecza, przez długi czas pozostawał w formie rękopiśmiennej. Pierwsze drukowane fragmenty Annales seu Cronicae Incliti Regni Poloniae ukazały się dopiero w XVI wieku, zaś bardziej kompletne edycje – w XVII stuleciu. Tym samym wbrew pozorom, drukowane Dzieje polskie Długosza klasyfikują się jako starodruk, choć tekst powstał znacznie wcześniej. - Znaczenie dla polskiej historiografii
Długosz, opisując zdarzenia od czasów najdawniejszych do współczesnych mu lat, ustanowił pewną kanwę, do której odwoływali się późniejsi kronikarze i historycy. Jego styl łączy drobiazgowe przedstawianie faktów z retorycznymi zabiegami podkreślającymi wielkość dynastii i Kościoła. Dzieje polskie cieszyły się uznaniem kolejnych pokoleń, nabierając rangi oficjalnej, niemal kanonicznej interpretacji przeszłości Rzeczypospolitej. - Egzemplarze białych kruków
Wczesne wydania drukowane Długosza ukazują się w katalogach antykwarycznych niezmiernie rzadko i osiągają bardzo wysokie ceny. Znaczenie ma tu nie tylko walor historyczny, lecz także często efektowne oprawy barokowe z epoki. Ponieważ tekst Długosza jest obszerny, przetrwały zwykle tomy niekompletne; pełny zestaw w doskonałym stanie to prawdziwy rarytas.
XII. Kolekcjonowanie starodruków: wyzwania i perspektywy
- Kryteria oceny i autentyczności
W przypadku polskich starodruków kluczowe znaczenie mają trzy czynniki:
- Rzadkość występowania – nakłady dawnych oficyn drukarskich były zazwyczaj niewielkie, a czas i częsta eksploatacja skutkowały zniszczeniem wielu egzemplarzy.
- Stan zachowania – oryginalna oprawa (skórzana, płócienna, czasem z tłoczeniami czy superekslibrisami) zdecydowanie podnosi wartość. Nie bez znaczenia są też zachowane karty tytułowe, ryciny i miedzioryty.
- Proweniencja – egzemplarze pochodzące z historycznych bibliotek rodowych lub o potwierdzonym rodowodzie kolekcjonerskim budzą większe zainteresowanie i cieszą się prestiżem.
- Rynek antykwaryczny a ochrona dziedzictwa
Starodruki, będąc częścią narodowego dziedzictwa, podlegają często prawnej ochronie, co oznacza konieczność rejestracji zabytków ruchomych i czasem ograniczeń eksportowych. Sprzedaż i zakup tych dzieł wymaga zwykle konsultacji z fachowcami, a renomowane instytucje, takie jak Antykwariat Szarlatan, świadczą usługi w zakresie profesjonalnej weryfikacji oraz wyceny. Dzięki temu kolekcjonerzy mają pewność, że nabywają oryginały o pewnym pochodzeniu. - Znaczenie digitalizacji i badań naukowych
Współcześnie biblioteki i archiwa podejmują intensywne działania, aby digitalizować starodruki i udostępniać je w sieci. Zabiegi te służą nie tylko ochronie fizycznych egzemplarzy, ale też popularyzacji wiedzy o dawnym piśmiennictwie i ułatwianiu badań naukowych. Jednocześnie rośnie świadomość społeczna dotycząca rangi starodruków, co sprawia, że kolekcjonowanie ich staje się pasją nie tylko wąskiej grupy bibliofilów, ale i szerszego grona miłośników polskiej historii.
XIII. Zakończenie
Polskie starodruki stanowią unikatowy zapis historii, literatury, nauki oraz świadomości kulturowej narodu. Każda z omówionych w niniejszym artykule dziesięciu pozycji – od Statutu Łaskiego i Kroniki Marcina Bielskiego, przez O obrotach sfer niebieskich Kopernika i Biblie Leopolity i Brzeską, aż po barwne dzieła epoki baroku i dojrzałego renesansu – kreśli odrębny rozdział w dziejach polskiego piśmiennictwa. Dla współczesnych badaczy i kolekcjonerów te woluminy nie są wyłącznie cennymi antykami, lecz żywymi świadkami przeszłości, w których zapisano kluczowe momenty rozwoju języka, myśli religijnej i politycznej, nauki czy literatury pięknej.
Zainteresowanie starymi polskimi drukami nie słabnie, a wręcz nasila się w obliczu nasilonej potrzeby identyfikacji kulturowej i patriotycznej. Trzeba jednak pamiętać, że obrót tymi zabytkowymi książkami wymaga szczególnej ostrożności, zarówno w kontekście ustaleń prawa o ochronie dziedzictwa, jak i ze względu na ryzyko pojawiania się falsyfikatów. Właśnie w tych sprawach nieocenioną pomoc oferują placówki o wyrobionej renomie, w tym Antykwariat Szarlatan, który słynie z rzetelnej ekspertyzy i gwarantuje profesjonalne doradztwo.
Poznawanie i kolekcjonowanie starodruków jest nie tylko hobby, ale również aktem pielęgnowania tradycji i zachowania skarbów piśmiennictwa dla przyszłych pokoleń. W dobie digitalizacji i błyskawicznego obiegu informacji starodruki stają się niemym, a zarazem niezwykle sugestywnym przypomnieniem o korzeniach polskiej kultury i o tym, jak długa i bogata była droga polskiego słowa pisanego do współczesności.
- Views166950
- Likes0
- Ratings12345